Mikorizalara kökmantarları da denilmektedir. Kökmantarları köklerin giremedikleri ve uzanamadıkları yerlere girerek, orada bulunan bitki besin elementlerinin ve suyun bitki tarafından alınabilmesini sağlamaktadırlar.
Dört yüz milyon yıl öncesine ait fosillerde kökmantarlı yaşam arkeologlar tarafından tespit edilmiş olmasına rağmen, kök mantarlarının varlığı ilk defa 1885 yılında A.B. Frank isimli bir Alman orman patoloğu tarafından tespit edilmiştir.
Kökmantarları bitkilere topraktan aldıkları çeşitli besinleri taşırken, bitkilerde fotosentez sonucu oluşan besinleri de kökmantarlarına verir. Orman ağaçları, çayır-mera bitkileri ve birçok kültür bitkileri için kökmantarı olmazsa olmaz sınıfında olup büyümeleri mutlak surette kökmantarı varlığına bağlıdır. Kökmantarları sayesinde küresel sanayi ve kentsel kirlenmeye bağlı olarak toprakta oluşabilecek düşük pH ve yüksek zehirli element yoğunluğu gibi olumsuz şartlara karşı bitkilerin dayanıklılıkları da artmaktadır. Buna paralel olarak, bitkilerin Fusarium mantarları gibi hastalık yapan diğer biyolojik zararlılara karşı da dirençleri artmaktadır.
Bazı kökmantarları köklerde çıplak gözle görülebilir. Bazılarının varlığı boya maddeleri yardımı ile mikroskop altında tespit edilebilir. Çoğunlukla hücreler arası boşluklarda bulunurlar. Hatta bazı kök mantarı miselleri köklerden 4 metre derinliğe kadar yayılarak, su ve besin maddesi alımında önemli işlevler görürler.
Fidanlara kökmantarı aşılaması, ilk kez Afrika’da dikilen ağaç türünün doğal ormanından toprak getirilerek yapılmıştı. Bu yönteme bilim adamları Geleneksel yöntem adını vermişler. Bu yöntemde kökmantarı bulaşık yerlerin toprağı alınıp, fidanların dikileceği topraklara karıştırılarak bulaştırılmaktadır. Bu yöntemde ilk 20 cm’lik kısmına yüzde 5-10 oranında toprak karıştırılması, tavsiye edilmektedir.
Bir de Kökmantarlı kök taşıma yöntemi vardır. Daha etkili ve garantili olan bu yöntemde, daha çok fidanlık içerisinde yetiştirilmiş kökmantarı ile yoğun olarak bulaşmış parsellerdeki fidanların kökleri kullanılır. Zorunlu hallerde ise doğadan da temin edilen kökler kullanılabilir. Bu yöntemde fidan kökleri; çıplak gözle, büyüteçle ya da mikroskop altında incelenerek kökmantarı bulaşık olup olmadığı tespit edilir. Ardından kökmantarlı kökler, yüzeysel sterilizasyonun ardından, parçalanarak ekim yastıklarına ya da tüplere aktarılır. Bir de kökmantarları ile yoğun olarak bulaşmış parsellerdeki fidanların kendisi kullanılır. Bu yayıcı fidanlar tohum ekim yastıklarına yüzeysel sterilizasyonun ardından seyrek olarak dikilir. Belirli bir süre sonra yeni gelişen fidanlara kök mantarı bulaşmış olur.
Kökmantarları yapay olarak da elde edilebilmektedir. İlk çalışmalar 1970’li yıllarda başlamıştır. Mantarların üreme organlarından yada köklerden alınan kök mantarlı parçalar, steril edildikten sonra, yine steril ortamda, içinde besin maddeleri bulunan kaplara ekilir. Buralarda çoğaltıldıktan sonra direk toprağa ve ya bitkilerin tohum ya da fidelerine bulaştırılıp kullanılabilmektedir. Bazen de kök mantarları belirli konukçuların köklerinde çoğaltılırlar. Topraktan eleme yöntemi ile elde edilen sporlar, yüzeysel sterilizasyonun ardından konukçusunun ekildiği kök mantarı ile bulaşık olmayan toprağa karıştırılır.
Yozgat Tarım ve Orman Müdürlüğünün yaptığı araştırmada kök mantarı bulaştırılarak ekilen domates üretiminde %26 verim artışı elde edilmiştir. Ayrıca kök mantarı bulaştırılarak yetiştirilen parsellerde hastalık ve zararlı etkisi çok az görülmüştür.
Günümüzde küresel ısınmanın oluşturduğu iklim değişikliği ve hızlı nüfus artışı su kıtlığını da beraberinde getirmektedir. Buna bir önlem olarak tarımsal üretimde kökmantarlarının kullanılması çok büyük önem arz etmektedir.
Araştırma Enstitülerimizde ve Üniversitelerimizde kökmantarları ile ilgili çok sayıda bilimsel araştırma yapılmaktadır. Fakat yapılan araştırmalardan elde edilen sonuçlar pratiğe aktarılarak ticarete konu edilememektedir. Bu konuda araştırmacılarımızın yatırımcılarla koordinasyon halinde, günceli takip ederek, uygulamaya yönelik araştırma çalışmaları yapmaları önem arz etmektedir.
Kaynak: Mikorizalar (kökmantarları) tarımın hizmetinde - Dr. Mevlüt Şahin
